کد مطلب:134724 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:300
مقدمه ی چاپ چهارم
نسخه ای كه به ترجمه ی آن اقدام شد، چاپ ششم این كتاب می باشد.
مایه ی خوشبختی است كه چاپ چهارم كتاب «شرایط اجتماعی و آثار انسانی قیام امام حسین (ع)» را پس از نایاب شدن چاپ سوم تقدیم خوانندگان گرامی می نمایم.
خوانندگان كتاب با توجه به مشربهای مختلف فكری كه دارند، برخورد نیكویی از خلال چاپهای پیشین با آن داشته اند.
شاید راز آن چه را كه بسیاری از دانشمندان و روشنفكران - كه به دانش و بی طرفی شان ارج می نهم - درباره ی این كتاب گفته اند این باشد كه [این كتاب] از همه ی نوشته ها در این باب بهتر است. حقیقت آن است تمام نوشته ها در باب قیام امام حسین (ع) - جز این كتاب - آن انقلاب بزرگ را مطابق یكی از دو روش زیر مورد بررسی قرار داده اند.
1- روش روایت تاریخی محض با تكیه برعنصر تراژدیك و برجسته نمودن جنبه ی انگیزش عاطفی آن. این روشی است كهن در نگارش پیرامون چنین قیامهایی؛ درحقیقت ادامه ی روش نویسندگان «مقتل» است كه به تاریخ نگاری پیرامون برخی انقلابها شورشها در اسلام از خلال تاریخ قهرمانان آن انقلابها و شورشها از قبیل «مقتل عثمان»؛ «مقتل حجر بن عدی» و «مقتل عبدالله بن زبیر» پرداخته اند. این نوع از نگارش تاریخی به اعتقاد ما یكی از حلقه های مقدماتی است كه نگارش تاریخ در
نزد مسلمانان آن را پشت سر گذاشته است و به دیگر حلقه ها مثل تدوین حدیث و پیدایش گروهی از محدثان و راویان و نویسندگان سیره ی نبوی [1] افزوده شد. این حلقه ها در نهایت به نگارش تاریخ اسلامی مطابق روش «تكیه بر سال حوادث مثل محمد بن جریر طبری و دیگران منجر شد.
2- روش زیبا شناختی - تاریخی، نویسندگان این روش به روشنگری پیرامون فضیلتها یا رذیلتهای شخصی طرفین نزاع می پردازند و به تفصیل در باب ویژگیها و برجستگیهای پسندیده و ناپسند دو طرف و هر آنچه كه تاریخ شخصی شخصیتها، شواهدی فراوان بر این روش اخلاقی ارائه می نماید، سخن می گویند. این دسته از مورخان به حوادثی از انقلاب می پردازند كه وجه تمایز آن اوج معیار اخلاقی نزد گروهی و یا حقارت معیارهای ارزش نزد گروه دیگر می باشد. این مطلب البته با توجه آشكار با بیان و تحلیل اصول شخصی اختلاف خانوادگی بین بنی هاشم و امویان در عصر جاهلی و صدر اسلام می باشد.
اگر روش نخست ادامه ی روش قدیمی نویسندگان «مقتل» باشد، پس روش دوم - بنا به برداشت برخی از مورخان و سیره نویسان معاصر - نمایانگر جنبه ی مدرن است؛ روشی كه فراوان از سبكها و شیوه هایی بهره برده است كه فرهنگ اروپایی در این زمینه - چه از حیث طرح، سبك و زاویه ی دید پژوهشگر به موضوع و چه از حیث بهره مندی از دستاورد جامعه شناسی، روان شناسی، پژوهشهای زیباشناختی واخلاقی این نوع از پژوهش تاریخی - پربار است.
روش نخست - در گذشته - به اهداف تربیتی و سیاسی، به همراه هدف فرهنگی محض خدمت می كرد و تا آن جا كه ما بررسی داشته ایم از نگاه نویسندگان «مقتل» از توجه قابل ملاحظه ای بهره مند نبوده است.
اما نویسندگان «مقتل» و سیره ی امام حسین (ع) در دوران معاصر، این روش را
تنها برای خدمت هدفهای فرهنگی و تربیتی با هدف سیاسی كه سالهای طولانی در برداشت، به كار می گیرند.
روش دوم در درجه ی اول به هدفهای فرهنگی و تا حدی به هدفهای تربیتی خدمت می كند؛ بدون این كه مضمونی سیاسی داشته باشد.
اما این روش از یك عیب بزرگی رنج می برد، چون تلقی و برداشتی از قیام امام حسین (ع) ارائه می دهد كه در حقیقت ثمره ی اختلاف خانوادگی و شخصی است و آرمانها و تمایلات سیاسی آن را شعله ور نموده و در طی سالهای طولانی، حوادث نزاع قبیلگی پیرامون پیشوای و زمامداری قریش و مكه آن را تغذیه نموده است. این برداشت بدون شك نادرست است، چون انگیزه های نزاعی كه اوج آن به انقلاب امام حسین (ع) رسید، از جانب حضرت (ع) دارای محتوای سیاسی - اجتماعی بوده و توجیه اعتقادی و شرعی بودن روش را از اسلام گرفته بود؛ اما از جانب امویان هم - نظام حاكم - دارای محتوای سیاسی - اجتماعی بوده است كه توجیه اصولی و خط سیرش را از ارزشهای قبیلگی جاهلی و روشهای حكومت بیزانس با صبغه ی اسلامی بخشیدن به اقداماتی كه نظام به آن مبتنی است، برمی گیرد.
اما این هر دو روش - با اعتراف به تمام خوبیهای آن دو - در تحقق هدف معاصر آن كه اهمیت به سزایی در تحقق تكامل تمدنی و آگاهی سیاسی نزد انسان مسلمان به طور خاص دارد، ناتوان هستند؛ به طوری كه محقق نمی تواند - مطابق هر یك از این دو - بفهمد و یا انقلاب امام حسین (ع) را به انسان در پرتو دستاوردهای مدرن در مسأله ی اجتماعی ارائه نماید؛ همچنین نمی تواند عناصر استمرار و همیشگی بودن در انقلاب را كشف نماید. عناصری كه انقلاب را با وضع حاضر مرتبط می سازد و بر باروری وضع كنونی و تجهیز آن به عناصری از اندیشه و نگرش كه مبارزه را در حوزه ی مسأله ی اجتماعی قرار می دهد و در كنار مدرنیسم - اصالت ضرورت حفظ سلامت شخصیت انسانی از تباهی و ذوب شن در گرداب متغیرهای شتابنده تمدن مادی غیر انسانی یعنی تمدن مادی مدرن، با هم جمع كند.
نقصی كه این دو روش از آن رنج می برند - به اعتقاد ما- درروشی كه این كتاب مطابق آن وضع شده است، جبران می شود؛ چون از منظره های تازه ای به انقلاب امام
حسین (ع) پرداخته و از ابعادی جدید و اعماق دست نخورده ای پرده برداشته است؛ و از خلال تفسیری كه این كتاب از آن نموده، آنرا دارای مضمونی هماهنگ با آرمانهای نموده است كه انسان معاصر آن را به جامعه ای مبتنی بر عدالت آورده و روح انسانی و كرامت آدمی بر روابط آن حاكم است.
لذا آن را فراتر از این دانسته است كه تنها یك تراژدی باشد و علت آن ظلم بشر و یا جلوه ای از نزاع قبیلگی و فردی بر سر قدرت؛ در عین حال جنبه ی تراژدیك آن و عوامل شخصی و فردی در آن را فرو ننهاده است؛ عواملی كه رفتار انقلابی این گروه و رفتار براندازنده سركوب گرانه ی آن گروه را - بدون اعتراف به این كه این عوامل همان علت پنهان در ورای انقلاب امام حسین (ع) می باشد - مزین نموده است؛ به طوری كه این علت در ایدئولوژی ای كه دو طرف نزاع را به انتخاب و گزینشهای اصولی ای كه هر یك را به انتخاب نهایی و تجلی یافته در انقلاب امام حسین (ع) كشانده، پنهان است. پیداست این كتاب - به دلیلی كه آوردیم - پاسخگوی نیازی حقیقی روشنفكران به طور عام و پژوهشگران تاریخ انقلابی اسلام به طور خاص می باشد.
از خداوند می خواهم كه این عمل را مبارك و سودمند گرداند.
و الحمدلله رب العالمین محمد مهدی شمس الدین
بیروت 2 / 3 / 1397 ه - 20 / 2 / 1977 م
مایه ی خوشبختی است كه چاپ چهارم كتاب «شرایط اجتماعی و آثار انسانی قیام امام حسین (ع)» را پس از نایاب شدن چاپ سوم تقدیم خوانندگان گرامی می نمایم.
خوانندگان كتاب با توجه به مشربهای مختلف فكری كه دارند، برخورد نیكویی از خلال چاپهای پیشین با آن داشته اند.
شاید راز آن چه را كه بسیاری از دانشمندان و روشنفكران - كه به دانش و بی طرفی شان ارج می نهم - درباره ی این كتاب گفته اند این باشد كه [این كتاب] از همه ی نوشته ها در این باب بهتر است. حقیقت آن است تمام نوشته ها در باب قیام امام حسین (ع) - جز این كتاب - آن انقلاب بزرگ را مطابق یكی از دو روش زیر مورد بررسی قرار داده اند.
1- روش روایت تاریخی محض با تكیه برعنصر تراژدیك و برجسته نمودن جنبه ی انگیزش عاطفی آن. این روشی است كهن در نگارش پیرامون چنین قیامهایی؛ درحقیقت ادامه ی روش نویسندگان «مقتل» است كه به تاریخ نگاری پیرامون برخی انقلابها شورشها در اسلام از خلال تاریخ قهرمانان آن انقلابها و شورشها از قبیل «مقتل عثمان»؛ «مقتل حجر بن عدی» و «مقتل عبدالله بن زبیر» پرداخته اند. این نوع از نگارش تاریخی به اعتقاد ما یكی از حلقه های مقدماتی است كه نگارش تاریخ در
نزد مسلمانان آن را پشت سر گذاشته است و به دیگر حلقه ها مثل تدوین حدیث و پیدایش گروهی از محدثان و راویان و نویسندگان سیره ی نبوی [1] افزوده شد. این حلقه ها در نهایت به نگارش تاریخ اسلامی مطابق روش «تكیه بر سال حوادث مثل محمد بن جریر طبری و دیگران منجر شد.
2- روش زیبا شناختی - تاریخی، نویسندگان این روش به روشنگری پیرامون فضیلتها یا رذیلتهای شخصی طرفین نزاع می پردازند و به تفصیل در باب ویژگیها و برجستگیهای پسندیده و ناپسند دو طرف و هر آنچه كه تاریخ شخصی شخصیتها، شواهدی فراوان بر این روش اخلاقی ارائه می نماید، سخن می گویند. این دسته از مورخان به حوادثی از انقلاب می پردازند كه وجه تمایز آن اوج معیار اخلاقی نزد گروهی و یا حقارت معیارهای ارزش نزد گروه دیگر می باشد. این مطلب البته با توجه آشكار با بیان و تحلیل اصول شخصی اختلاف خانوادگی بین بنی هاشم و امویان در عصر جاهلی و صدر اسلام می باشد.
اگر روش نخست ادامه ی روش قدیمی نویسندگان «مقتل» باشد، پس روش دوم - بنا به برداشت برخی از مورخان و سیره نویسان معاصر - نمایانگر جنبه ی مدرن است؛ روشی كه فراوان از سبكها و شیوه هایی بهره برده است كه فرهنگ اروپایی در این زمینه - چه از حیث طرح، سبك و زاویه ی دید پژوهشگر به موضوع و چه از حیث بهره مندی از دستاورد جامعه شناسی، روان شناسی، پژوهشهای زیباشناختی واخلاقی این نوع از پژوهش تاریخی - پربار است.
روش نخست - در گذشته - به اهداف تربیتی و سیاسی، به همراه هدف فرهنگی محض خدمت می كرد و تا آن جا كه ما بررسی داشته ایم از نگاه نویسندگان «مقتل» از توجه قابل ملاحظه ای بهره مند نبوده است.
اما نویسندگان «مقتل» و سیره ی امام حسین (ع) در دوران معاصر، این روش را
تنها برای خدمت هدفهای فرهنگی و تربیتی با هدف سیاسی كه سالهای طولانی در برداشت، به كار می گیرند.
روش دوم در درجه ی اول به هدفهای فرهنگی و تا حدی به هدفهای تربیتی خدمت می كند؛ بدون این كه مضمونی سیاسی داشته باشد.
اما این روش از یك عیب بزرگی رنج می برد، چون تلقی و برداشتی از قیام امام حسین (ع) ارائه می دهد كه در حقیقت ثمره ی اختلاف خانوادگی و شخصی است و آرمانها و تمایلات سیاسی آن را شعله ور نموده و در طی سالهای طولانی، حوادث نزاع قبیلگی پیرامون پیشوای و زمامداری قریش و مكه آن را تغذیه نموده است. این برداشت بدون شك نادرست است، چون انگیزه های نزاعی كه اوج آن به انقلاب امام حسین (ع) رسید، از جانب حضرت (ع) دارای محتوای سیاسی - اجتماعی بوده و توجیه اعتقادی و شرعی بودن روش را از اسلام گرفته بود؛ اما از جانب امویان هم - نظام حاكم - دارای محتوای سیاسی - اجتماعی بوده است كه توجیه اصولی و خط سیرش را از ارزشهای قبیلگی جاهلی و روشهای حكومت بیزانس با صبغه ی اسلامی بخشیدن به اقداماتی كه نظام به آن مبتنی است، برمی گیرد.
اما این هر دو روش - با اعتراف به تمام خوبیهای آن دو - در تحقق هدف معاصر آن كه اهمیت به سزایی در تحقق تكامل تمدنی و آگاهی سیاسی نزد انسان مسلمان به طور خاص دارد، ناتوان هستند؛ به طوری كه محقق نمی تواند - مطابق هر یك از این دو - بفهمد و یا انقلاب امام حسین (ع) را به انسان در پرتو دستاوردهای مدرن در مسأله ی اجتماعی ارائه نماید؛ همچنین نمی تواند عناصر استمرار و همیشگی بودن در انقلاب را كشف نماید. عناصری كه انقلاب را با وضع حاضر مرتبط می سازد و بر باروری وضع كنونی و تجهیز آن به عناصری از اندیشه و نگرش كه مبارزه را در حوزه ی مسأله ی اجتماعی قرار می دهد و در كنار مدرنیسم - اصالت ضرورت حفظ سلامت شخصیت انسانی از تباهی و ذوب شن در گرداب متغیرهای شتابنده تمدن مادی غیر انسانی یعنی تمدن مادی مدرن، با هم جمع كند.
نقصی كه این دو روش از آن رنج می برند - به اعتقاد ما- درروشی كه این كتاب مطابق آن وضع شده است، جبران می شود؛ چون از منظره های تازه ای به انقلاب امام
حسین (ع) پرداخته و از ابعادی جدید و اعماق دست نخورده ای پرده برداشته است؛ و از خلال تفسیری كه این كتاب از آن نموده، آنرا دارای مضمونی هماهنگ با آرمانهای نموده است كه انسان معاصر آن را به جامعه ای مبتنی بر عدالت آورده و روح انسانی و كرامت آدمی بر روابط آن حاكم است.
لذا آن را فراتر از این دانسته است كه تنها یك تراژدی باشد و علت آن ظلم بشر و یا جلوه ای از نزاع قبیلگی و فردی بر سر قدرت؛ در عین حال جنبه ی تراژدیك آن و عوامل شخصی و فردی در آن را فرو ننهاده است؛ عواملی كه رفتار انقلابی این گروه و رفتار براندازنده سركوب گرانه ی آن گروه را - بدون اعتراف به این كه این عوامل همان علت پنهان در ورای انقلاب امام حسین (ع) می باشد - مزین نموده است؛ به طوری كه این علت در ایدئولوژی ای كه دو طرف نزاع را به انتخاب و گزینشهای اصولی ای كه هر یك را به انتخاب نهایی و تجلی یافته در انقلاب امام حسین (ع) كشانده، پنهان است. پیداست این كتاب - به دلیلی كه آوردیم - پاسخگوی نیازی حقیقی روشنفكران به طور عام و پژوهشگران تاریخ انقلابی اسلام به طور خاص می باشد.
از خداوند می خواهم كه این عمل را مبارك و سودمند گرداند.
و الحمدلله رب العالمین محمد مهدی شمس الدین
بیروت 2 / 3 / 1397 ه - 20 / 2 / 1977 م
[1] رك: أنصار الحسين (از مؤلف). دارالفكر، بيروت، 1975. در اين كتاب به طور مبسوط درباره ي اين موضوعي كه به تبيين آن توفيق يافتيم، سخن گفته ايم. اميد است كه پژوهشگران به بررسي آن توفيق يابند. ارزيابي ما اين است كه پژوهش عميق و فراگير اين موضوع به تغيير نظريه ي شايع پيرامون پيدايش تاريخ نگاري مسلمانان منجر شود؛ نظريه اي كه اساسا بر انديشه هاي فرانتز روزنتال متكي است. ر.ك: علم التاريخ عند المسلمين از روزنتال.